Triệu chứng kéo dài là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Định nghĩa và phạm vi

“Triệu chứng kéo dài” trong ngữ cảnh hậu nhiễm SARS‑CoV‑2 thường được gọi là tình trạng hậu COVID‑19 (Long COVID hoặc Post COVID‑19 Condition). Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) mô tả tình trạng này ở người có tiền sử nhiễm SARS‑CoV‑2, với triệu chứng khởi phát thường trong vòng 3 tháng kể từ đợt bệnh ban đầu, kéo dài ít nhất 2 tháng và không giải thích được bằng chẩn đoán thay thế khác; các biểu hiện thường ảnh hưởng đến chức năng sinh hoạt hằng ngày (WHO – Fact sheet, WHO – Health care readiness). Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC) định nghĩa Long COVID là tình trạng mạn tính sau nhiễm SARS‑CoV‑2, hiện diện ít nhất 3 tháng, với tập hợp biểu hiện rất đa dạng và biến thiên theo thời gian (CDC – About Long COVID).

Điểm phân biệt trọng yếu so với bệnh mạn tính cổ điển là tính liên quan sau nhiễm trùng và quỹ đạo triệu chứng có thể dao động, bùng phát sau gắng sức thể chất hoặc tinh thần (post‑exertional malaise) và ảnh hưởng đa cơ quan. Ngưỡng thời gian có thể mô tả bằng ký hiệu: $t_{\text{hiện diện triệu chứng}} \ge 3\ \text{tháng}$ đối với định nghĩa CDC, và $t_{\text{kéo dài}} \ge 2\ \text{tháng}$ sau mốc 3 tháng khởi phát theo tiêu chí WHO. Các định nghĩa bổ sung cho trẻ em được WHO ban hành riêng nhằm phản ánh khác biệt tuổi, phổ biểu hiện và bối cảnh chăm sóc (WHO 2023 – Định nghĩa ca bệnh ở trẻ em).

Tổ chức	Mốc khởi phát	Thời gian kéo dài tối thiểu	Ghi chú
WHO	Trong ~3 tháng sau nhiễm	≥ 2 tháng	Không giải thích bởi chẩn đoán khác; ảnh hưởng chức năng
CDC	Hậu nhiễm SARS‑CoV‑2	≥ 3 tháng	Tình trạng mạn tính liên quan nhiễm trùng; đa cơ quan

• Tính đa dạng biểu hiện và tiến triển không đồng nhất theo cá thể (CDC – Clinical overview).
• Ảnh hưởng đến khả năng lao động, chăm sóc bản thân và tham gia xã hội (WHO).

Một số triệu chứng phổ biến

Phổ triệu chứng đã ghi nhận vượt quá 200 biểu hiện, song các cụm thường gặp gồm mệt mỏi, rối loạn nhận thức (“brain fog”), khó thở, đau ngực, rối loạn giấc ngủ, rối loạn khứu vị, không dung nạp gắng sức và rối loạn tự chủ thần kinh. CDC tổng hợp các nhóm triệu chứng theo cơ quan: toàn thân, hô hấp‑tuần hoàn, thần kinh, tiêu hóa, cơ‑xương‑khớp, nội tiết và tâm lý (CDC – Signs & Symptoms; CDC – Clinical symptoms (HCP)). WHO cũng liệt kê mệt mỏi, khó thở, rối loạn nhận thức là ba biểu hiện cốt lõi có giá trị định hướng (WHO – Fact sheet).

Phân nhóm triệu chứng theo lĩnh vực giúp chuẩn hóa thu thập dữ liệu và lập kế hoạch can thiệp. Ví dụ một số cụm thường dùng trong nghiên cứu:

• Toàn thân: mệt mỏi dai dẳng, sốt nhẹ, ra mồ hôi đêm.
• Hô hấp‑tuần hoàn: khó thở, hồi hộp trống ngực, đau ngực không đặc hiệu.
• Thần kinh: brain fog, đau đầu, chóng mặt, dị cảm, rối loạn tự chủ (nhịp nhanh tư thế – POTS).
• Tiêu hóa: buồn nôn, chướng bụng, tiêu chảy hoặc táo bón.
• Giác quan: giảm/biến đổi khứu giác, vị giác.
• Giấc ngủ và tâm thần: mất ngủ, lo âu, trầm cảm.

1. Đặc điểm thường gặp: khởi phát muộn sau đợt cấp, dao động theo ngày, nặng lên sau gắng sức thể chất hoặc tinh thần.
2. Định lượng triệu chứng nên sử dụng nhật ký tự báo cáo kết hợp thang điểm chuẩn hóa trong các nghiên cứu lâm sàng.

Cơ chế sinh lý và sinh học tiềm ẩn

Bằng chứng hiện có gợi ý Long COVID là hội chứng dị nguyên nhân với nhiều cơ chế chồng lấn thay vì một tác nhân đơn lẻ. Các giả thuyết chủ đạo bao gồm rối loạn điều hòa miễn dịch với kích hoạt viêm dai dẳng, tồn lưu thành phần virus (kháng nguyên/ RNA) làm duy trì tín hiệu viêm, rối loạn nội mô và vi huyết khối, rối loạn ty thể và chuyển hóa năng lượng, tái hoạt các herpesvirus tiềm ẩn (ví dụ EBV), loạn khuẩn hệ vi sinh đường ruột và tổn thương mô chưa hồi phục hoàn toàn (Nature Reviews Microbiology 2023; Updated mechanistic review 2023; PMC – Mechanisms review).

Các mô hình bệnh sinh đề xuất khung đánh giá đa hệ: miễn dịch học (tự kháng thể, kiệt quệ tế bào T), mạch máu (tổn thương nội mô, rối loạn vi tưới máu), thần kinh (viêm thần kinh, nhiễm độc synap, rối loạn trục não‑tim‑phổi), chuyển hóa (giảm năng lực oxy hóa của ty thể), và vi sinh (mất cân bằng hệ vi sinh vật). Một số nghiên cứu gợi ý mối liên hệ giữa hồ chứa virus tại mô và triệu chứng kéo dài, nhưng bằng chứng nhân quả còn hạn chế và cần thử nghiệm can thiệp để xác nhận cơ chế mục tiêu.

Trục cơ chế	Bằng chứng tiêu biểu	Hàm ý lâm sàng
Miễn dịch – viêm	Tín hiệu viêm dai dẳng, tự kháng thể	Sàng lọc rối loạn miễn dịch, thiết kế thử nghiệm điều biến miễn dịch
Nội mô – vi huyết khối	Dấu ấn tổn thương nội mô, vi huyết khối	Chiến lược phục hồi chức năng tuần hoàn, nghiên cứu chống huyết khối chọn lọc
Thần kinh – tự chủ	Dysautonomia, bất thường tuần hoàn não	Quản lý POTS, can thiệp phục hồi nhận thức
Chuyển hóa – ty thể	Giảm dự trữ năng lượng tế bào	Phác đồ tập luyện nhịp nhàng, tránh quá sức

• Nhu cầu chuẩn hóa biomarker để phân tầng người bệnh và theo dõi đáp ứng điều trị.
• Ưu tiên thiết kế thử nghiệm ngẫu nhiên theo cơ chế đích thay vì chỉ hướng triệu chứng.

Dịch tễ học và nhân khẩu học liên quan

Tỷ lệ hiện mắc và các yếu tố liên quan thay đổi theo quần thể, biến thể virus, tiêm chủng và phương pháp đo lường. Phân tích dựa trên tự báo cáo ở Hoa Kỳ cho thấy tỷ lệ dai dẳng triệu chứng giảm dần theo thời gian dịch, song vẫn là gánh nặng đáng kể trong dân số; một số nghiên cứu ước tính tỷ lệ có ≥1 cụm triệu chứng sau 3 tháng ở quy mô toàn cầu khoảng vài phần trăm, tùy tiêu chí và thời kỳ thu thập (JAMA 2022 – Ước tính toàn cầu; JAMA Network Open 2022 – Theo dõi triệu chứng). Khác biệt theo giới, tuổi, bệnh nền, tình trạng tiêm vaccine, số lần nhiễm và yếu tố kinh tế‑xã hội được ghi nhận trong nhiều khảo sát sức khỏe cộng đồng (US NHIS 2022–2023).

Nhóm nguy cơ cao thường gặp gồm nữ giới, người trung niên, người có rối loạn tâm thần kèm theo, béo phì, bệnh mạch máu, hen hoặc COPD, và người từng nhập viện do COVID‑19. Tiêm chủng đầy đủ và điều trị kháng virus sớm có liên quan đến nguy cơ thấp hơn trong một số nghiên cứu quần thể, mặc dù mức độ bảo vệ khác nhau giữa nghiên cứu và thời kỳ lưu hành biến thể (CDC – Scientific & public health approach). Dữ liệu ở trẻ em cho thấy biểu hiện và tỷ lệ khác biệt, cần tiêu chí chẩn đoán riêng và theo dõi dài hạn (WHO 2023 – Trẻ em & thiếu niên).

• Yếu tố liên quan có thể biến thiên theo làn sóng dịch, mức miễn dịch cộng đồng và tiếp cận y tế.
• Chuẩn hóa định nghĩa ca và thang đo gánh nặng triệu chứng là điều kiện tiên quyết để so sánh quốc tế.
• Lồng ghép khảo sát dân số, hồ sơ y tế điện tử và đoàn hệ tiền cứu nhằm ước tính chính xác gánh nặng.

Đánh giá, chẩn đoán và phân loại

Quy trình đánh giá người bệnh có triệu chứng kéo dài sau COVID-19 yêu cầu tiếp cận toàn diện nhằm loại trừ nguyên nhân khác, ghi nhận đặc điểm triệu chứng và đánh giá ảnh hưởng chức năng. Hướng dẫn lâm sàng của nhiều cơ quan y tế khuyến nghị kết hợp khai thác bệnh sử, khám lâm sàng đa hệ, xét nghiệm cơ bản (công thức máu, sinh hóa, chức năng gan thận, CRP, ferritin, D-dimer, hormon tuyến giáp), thăm dò hình ảnh (X-quang, CT, MRI nếu cần) và các thang điểm triệu chứng chuẩn hóa (CDC – Diagnosis & Testing; WHO – Clinical management).

Phân loại có thể dựa trên thời gian và mức độ ảnh hưởng:

• Giai đoạn kéo dài sớm: triệu chứng tồn tại 4–12 tuần sau nhiễm, đôi khi còn được xem là “hậu cấp tính”.
• Giai đoạn kéo dài muộn: triệu chứng >12 tuần, phù hợp tiêu chí Long COVID.
• Phân nhóm theo hệ cơ quan bị ảnh hưởng chủ đạo: hô hấp, thần kinh, tim mạch, cơ-xương-khớp, tiêu hóa, tâm thần.

Công cụ đánh giá thường dùng:

1. Bảng câu hỏi tự báo cáo (ví dụ: Post-COVID Functional Status Scale – PCFS).
2. Thang đo mệt mỏi (Fatigue Severity Scale – FSS).
3. Thang đo nhận thức Montreal Cognitive Assessment (MoCA).
4. Bài kiểm tra khả năng vận động (6-minute walk test).

Thang đo	Mục tiêu	Ưu điểm	Hạn chế
PCFS	Đánh giá ảnh hưởng chức năng	Dễ áp dụng, ngắn gọn	Không chuyên sâu từng hệ cơ quan
FSS	Đo mức độ mệt mỏi	Đã được chuẩn hóa	Dựa vào tự báo cáo
MoCA	Đánh giá nhận thức	Phát hiện sớm suy giảm	Cần người đánh giá được đào tạo

Quản lý và can thiệp điều trị

Hiện chưa có liệu pháp đặc hiệu loại bỏ hoàn toàn triệu chứng kéo dài; mục tiêu quản lý là giảm gánh nặng triệu chứng, cải thiện chức năng và chất lượng cuộc sống. Cách tiếp cận đa mô thức được khuyến nghị: kết hợp y học nội khoa, phục hồi chức năng, chăm sóc sức khỏe tâm thần và tư vấn lối sống (BMJ – Management strategies).

Các nguyên tắc chung:

• Đánh giá cá thể hóa, tập trung vào triệu chứng ưu tiên đối với người bệnh.
• Khởi đầu điều trị bảo tồn, tránh gắng sức quá mức, áp dụng pacing (quản lý năng lượng).
• Kết hợp can thiệp đa chuyên khoa: hô hấp, tim mạch, thần kinh, tâm lý, dinh dưỡng.

Ví dụ chiến lược điều trị triệu chứng thường gặp:

Triệu chứng	Can thiệp khuyến nghị
Mệt mỏi	Pacing, điều chỉnh giấc ngủ, hỗ trợ tâm lý, bổ sung dinh dưỡng
Khó thở	Bài tập hô hấp, phục hồi chức năng phổi, liệu pháp oxy nếu cần
Brain fog	Bài tập nhận thức, giảm đa nhiệm, quản lý căng thẳng
Đau cơ-khớp	Vật lý trị liệu, liệu pháp nhiệt, thuốc giảm đau phù hợp

Ảnh hưởng chất lượng cuộc sống

Triệu chứng kéo dài có thể ảnh hưởng sâu sắc đến khả năng làm việc, học tập và hoạt động xã hội. Các khảo sát dân số cho thấy tỷ lệ giảm giờ làm hoặc nghỉ việc kéo dài ở người mắc Long COVID cao hơn đáng kể so với nhóm không mắc (The Lancet Digital Health 2021). Nhiều người báo cáo mức năng suất lao động giảm hơn 50%, kèm rối loạn giấc ngủ và triệu chứng tâm lý.

Ảnh hưởng tâm lý bao gồm lo âu, trầm cảm, rối loạn stress sau sang chấn (PTSD). Các yếu tố này thường tương tác với triệu chứng thể chất, tạo vòng xoắn bệnh lý. Hỗ trợ tâm lý, tư vấn nghề nghiệp và môi trường làm việc linh hoạt là các yếu tố hỗ trợ quan trọng.

• Ảnh hưởng đến gia đình: tăng gánh nặng chăm sóc, giảm thu nhập hộ gia đình.
• Tác động đến cộng đồng: giảm nguồn nhân lực, tăng chi phí y tế.
• Yêu cầu hỗ trợ từ chính sách: trợ cấp, phục hồi chức năng cộng đồng.

Khuyến nghị và hướng nghiên cứu tương lai

Các tổ chức y tế quốc tế kêu gọi tăng cường nghiên cứu đa ngành để làm rõ cơ chế bệnh sinh, phát triển biomarker, và thử nghiệm can thiệp nhắm mục tiêu (Nature 2022). Cần các đoàn hệ theo dõi dài hạn để hiểu diễn biến tự nhiên và yếu tố tiên lượng.

Hướng ưu tiên:

1. Xác định phân nhóm người bệnh dựa trên đặc điểm lâm sàng và sinh học.
2. Phát triển công cụ chẩn đoán sớm và đáng tin cậy.
3. Thiết kế thử nghiệm điều trị theo cơ chế đích.
4. Đánh giá tác động xã hội-kinh tế và đề xuất chính sách hỗ trợ.

Hợp tác quốc tế và chia sẻ dữ liệu mở sẽ giúp tăng tốc tiến trình hiểu biết và phát triển giải pháp. Các chương trình như RECOVER (Mỹ) và PHOSP-COVID (Anh) là ví dụ cho nghiên cứu quy mô lớn kết hợp nhiều trung tâm.

Kết luận

Triệu chứng kéo dài là một thực thể lâm sàng phức tạp, đa dạng và còn nhiều khoảng trống kiến thức. Tiếp cận đa ngành, cá thể hóa và dựa trên bằng chứng là chìa khóa trong quản lý. Đầu tư nghiên cứu cơ chế, phát triển can thiệp và chính sách hỗ trợ dài hạn sẽ giúp giảm gánh nặng cá nhân và xã hội.

Tài liệu tham khảo

1. CDC. Long-term effects of COVID-19. CDC – Centers for Disease Control (truy cập 2025).
2. WHO. Q&A on long-term effects of COVID-19. World Health Organization (truy cập 2025).
3. Nature Medicine. Key pathophysiological mechanisms in long COVID. Nature Medicine (2021).
4. JAMA. Study on prevalence of long-COVID symptoms. JAMA (2021).
5. medRxiv. Scales for long-term symptom burden. medRxiv preprint (2021).
6. BMJ. Management strategies for long-term COVID symptoms. BMJ (2022).
7. The Lancet Digital Health. Long COVID impact on quality of life. The Lancet Digital Health (2021).
8. Nature. Future directions in long-COVID research. Nature (2022).
9. WHO. Clinical management of COVID-19: living guideline, post COVID-19 condition. World Health Organization (2023).
10. CDC. Diagnosis & Testing for Long COVID. Centers for Disease Control (truy cập 2025).